1. Imiona i onomastyka
Onomastyka to piekielnie fascynująca dziedzina językoznawstwa dotycząca nazw własnych, w ramach której można badać nazwy miejscowe, w tym nazwy miast, wsi czy rzek (toponimy), imiona, nazwiska czy pseudonimy ludzi (antroponimy), nazwy własne handlowe, nazwy instytucji czy organizacji (chrematonimy), czy nazwy zwierząt (zoonimy). Wszystkim kategoriom onomastyki należy przyglądać się w szerokim kontekście historycznym i kulturowym, co dość łatwo pojąć, bo za naszego życia obserwujemy różne trendy w nazewnictwie przedsiębiorstw, aplikacji czy zwierząt. Dotyczy to także imion ludzi.
Nadanie imienia to procedura administracyjna, regulowana przez państwo. Imię wybieramy ze względu na własne preferencje, tradycję, brzmienie (wśród wielu popularnych imion przeważają te ze spółgłoskami sonornymi: n, m, l, r ). Imię to też coś, co nas identyfikuje, ale i pozycjonuje w społeczeństwie. Wskazują bowiem na płeć, czasem też na pochodzenie, w niektórych przypadkach również na wiek. Polskie przepisy dotyczące nadawania czy zmiany imienia pozwalają w mojej ocenie na sporo swobody. W tym wpisie będę mówić o imionach kobiet i mężczyzn, ponieważ tak to widnieje w zaleceniach i tak dane dotyczące imion grupuje rząd. W Polsce imiona są dość mocno sprzężone z płcią i językoznawcy zresztą zalecają, by imiona na nią wskazywały. To może rodzić problem, kiedy ktoś nie identyfikuje się z żadną płcią, ale i na to użytkownicy języka znaleźli rozwiązanie.
2. Opinie, problemy i zalecenia
Imiona tworzyliśmy i zapożyczyliśmy z innych języków. Na zajęciach z historii języka polskiego obiło mi się o uszy, że rodzime imiona składające się z dwóch członów np. Bogdan (Bog-dan ‘dany od Boga’); Sławomir (Sławo-mir, ‘sławiący pokój’), Bolesława (Bole-sława ‘bardzo sławna’) odzwierciedlają stary praindoeuropejski sposób tworzenia imion, ale przewertowałam podręcznik i nie znalazłam żadnej informacji na ten temat. Niemniej staropolskie imiona rodzime były całkiem kreatywnymi złożeniami, szkoda, że wiele z nich nie przetrwało. Ciekawe, że ten stary wzór tworzenia imion jest wciąż produktywny, co potwierdzają dane dotyczące polskich imion czy opinie Rady Języka Polskiego.
Imiona zapożyczone to równie ciekawy temat, ponieważ to też nie jest zamknięta grupa. Wciąż je zapożyczamy, niemniej często zapożyczenia budzą kontrowersję, o ile nikt nie będzie się przejmował Elizą, Bartłomiejem czy Krystyną, to to Brajan/Brian czy Jessika/Jessica/Dżesika nabrały symbolicznego znaczenia. Im wcześniej imię zostało zapożyczone lub im częściej używane, tym bardziej jest akceptowalne. Poza tym mamy imiona wymyślone, które z powodzeniem funkcjonują w polszczyźnie: Wiesław, Kordian czy Grażyna.
Kto decyduje o tym, czy jakieś imię jest akceptowalne czy nie? Tylko urzędnik. Jeśli rodzic lub opiekun dziecka mają wątpliwości co do decyzji urzędnika lub chcą się upewnić, czy ich wybór zostanie zaaprobowany, mogą zapytać o to Radę Języka Polskiego (RJP). Rada wystawia opinię o imionach, ale opinie językoznawców w żaden sposób nie są wiążące a decyzja zależy od urzędnika. Wystawiając opinię dotyczącą danego imienia, językoznawcy kierują się “Zaleceniami dla urzędów stanu cywilnego dotyczące nadawania imion dzieciom osób obywatelstwa polskiego i narodowości polskiej”, które, jak sama nazwa wskazuje, zalecają, np, by imię wskazywało na płeć, było w formie przyswojonej przez język polski, nie pochodziło od nazw pospolitych czy nazw geograficznych, nie powinno być także obraźliwe ani śmieszne. Szczegółowe zalecenia dotyczą pisowni imion, np. “x” czy “v” w imionach zapożyczonych zaleca się zapisywać odpowiednio jako “ks” czy “w”.
Zdecydowanie ciekawsza jest lista imion, co do których RJP wydała swoje opinię. Po szybkim przejrzeniu widać, że można je pogrupować kategoriami – imiona inspirowane postaciami fikcyjnymi, imiona od nazw pospolitych i geograficznych, imiona zapożyczone i wariacje na ich temat, imiona zdrobniałe oraz imiona słowiańskie.
Zacznijmy od pierwszej grupy: językoznawcy nie zalecają nazywać dzieci Yoda czy Yennefer, jakkolwiek postaci o tych imionach mają potężne moce, to jednak występuje w polszczyźnie rozbieżność między pisownią [y] a wymową [j], dodatkowo imię kończące się na spółgłoskę nie jest charakterystyczne dla polskich imion żeńskich. Niejednoznaczną opinię otrzymało imię Vader. Językoznawczyni w opinii napisała, że powinno je się zapisywać jako Wader i w takiej formie spełnia ono zalecenia, ale nie jest pewna, czy nie jest ono ośmieszające. Natrafiłam na dwa imiona od nazw miejscowych, czyli Grunwald i Jamajka, których RJP nie zaleca.
Do drugiej grupy należałyby imiona takie jak Lalka, Poziomka, Opieniek, Atmosfera, Jaskier, Sarna czy Orzeł. Oba pochodzą od nazw pospolitych, chociaż w przypadku Jaskra równie dobrze rodzice mogą być fanami Wiedźmina. Wyjątkiem od tej reguły będą imiona odroślinne takie jak Kalina, Narcyz czy Jagoda. W polszczyźnie funkcjonuje również Róża, ale zdaje się, że to jest zapożyczenie.
Najobszerniejszą grupę stanowią imiona zapożyczone, u których dyskutowana jest głównie forma, więc najczęściej językoznawcy zachęcają do spolszczenia, np. Latoya powinna być zapisywana jako Latoja. Według Rady lepiej wybrać polski odpowiednik imienia np. Eryk zamiast Eric. Niejednoznaczną opinię otrzymał Liam, bo chociaż spełnia wiele wymogów, to w polszczyźnie czytałoby się je jako ‚Ljam’.
W czwartej kategorii znalazły się imiona zdrobniałe, takie jak Anka, Miłka, Antek, co do których odpowiedź jest najczęściej jednoznaczna – nie zaleca się nadawania dzieciom imion zdrobniałych. Ciekawe są imiona wzorowane na tych słowiańskich. W październiku 2020 do RJP nadeszło pytanie, czy imię Wilczygniew jest akceptowalne. Otóż jest, ponieważ mimo że składa się z członów, które we współczesnej polszczyźnie mają znaczenie, to nie są one obraźliwe i spełniają wszystkie zalecenia. Bubusława niestety nie miała tyle szczęścia, bo o ile –sława jest starym słowiańskim członem, to trudno to orzec o Bubu-. W przypadku Tworzyroda językoznawcy zwrócili uwagę, że najstarsze źródła onomastyczne nie wymieniają tego imienia, natomiast pojawiają się Tworzysław i Tworzymir. Zaskoczeniem było dla mnie, że imię Miłość zyskało pozytywną opinię, widnieje nawet w akademickim Słowniku imion (red. I. Janowowa 1991)
3. Zalecenia vs. rzeczywistość
Z opiniami RJP można się zgadzać lub nie, nie są wiążące i decyzja zależy od urzędnika, a jakie decyzje podejmowali urzędnicy, można sprawdzić na stronie dane.gov.pl, gdzie dostępne są listy pierwszych i drugich imion. Tutaj jeszcze mała uwaga – zalecenia dotyczą przypadków, gdy rodzicami dziecka są Polacy mieszkający w Polsce, w spisie z kolei znajdziemy także imiona osób, które nie są dziećmi Polaków lub nie urodziły się w Polsce. Językoznawcy co prawda wyraźnie mówią, by nie nadawać imion w formie zdrobniałej, niemniej w spisie osób żyjących (stan na 21.01.20. – to nie błąd, dane są sprzed roku) znalazły się takie imiona jak Antek, Zbyszek czy Maciek. Znajdziemy również spolszczonego Dżona (żyją dwie osoby o tym imieniu) oraz złożenia jak Stoigniew, Skarbomir czy Zbisław. Bardzo możliwe, że te imiona złożone były zaświadczone kiedyś, niemniej nie spotkałam się z nimi wcześniej i wydają mi się całkiem ciekawe.
Wśród imion kobiet znalazłam oczywiście imiona zdrobniałe, takie jak Asia, Miłka czy Ola, ale także imiona od rzeczowników pospolitych i postaci fikcyjnych: Wiosna, Cirilla czy Lalka. Dostępne są też dane dotyczące imion drugich, co do których RJP jest bardziej wyrozumiała i dopuszcza więcej swobody. Przeważają oczywiście imiona już rejestrowane, ale zdecydowanie rzadziej słyszane, więcej jest Hildegard, Salomei czy Balbin. Z rzadkich i raczej polskich imion drugich znalazłam Dziunisławę (2 osoby) oraz Miłość (3 osoby). Wśród imion męskich pojawiają się imiona od nazw pospolitych, np. Orzeł (2 osoby), Wilk (4 osoby) czy Jawor (2 osoby), z ciekawszych złożeń znalazłam tylko Krzyżostana (2 osoby).
| kobiety | mężczyźni |
| Anna | Piotr |
| Maria | Krzysztof |
| Katarzyna | Andrzej |
| Małgorzata | Tomasz |
| Agnieszka | Jan |
| Barbara | Paweł |
| Ewa | Michał |
| Krystyna | Marcin |
| Elżbieta | Stanisław |
| Magdalena | Jakub |
Możemy też sprawdzić, jakie imiona były nadawane dzieciom w tym roku. Najczęstsze były Julia, Zuzanna, Zofia, Antoni, Jan i Jakub wśród tych mniej częstych a ciekawych znalazły się także Dobromiła, Ariadna, Elizeusz czy Gromosław.
Podaję te ciekawe imiona, nie żeby pokazać, jakie dziwne pomysły mają ludzie, ale by podkreślić, że zalecenia językoznawców to tylko zalecenia, a sami użytkownicy są bardzo kreatywni (patrz Wilczygniew). Niektóre z tych niecodziennych imion mi się podobają, inne nie. Mogę tylko, podobnie do językoznawców z RJP, abstrahować i antycypować jakieś problemy, np. nadając imię zdrobniałe trzeba się liczyć, że w powszechnym mniemaniu Jaś jest zdrobnieniem od Jana i to może rodzić problemy administracyjne.
4. Imiona neutralne płciowo
Swego czasu na mediach społecznościowych Neutratywów padło pytanie o imiona neutralne i można tam znaleźć sporo inspiracji. Często pojawiały się tam imiona zakończone na samogłoski takie jak Milo, Ole, Niko, Sasza czy Misza. Te dwa ostatnie są używane w polszczyźnie i nie wskazują jednoznacznie na płeć. Myślę, że sporo inspiracji można czerpać też z listy imion na stronie RJP, choć co prawda część tych imion nie jest zalecana lub pojawia się tam informacja na jaką płeć tradycyjnie wskazują. Znalazłam tam Jaksę czy Żegotę, które teoretycznie są męskie, ale w moim odczuciu nie wskazują jasno na płeć.
5. Możesz zmienić imię
Jeśli imię się komuś nie podoba, jest ośmieszające, obraźliwe czy jego pisownia sprawia problemy, można napisać wniosek do urzędnika stanu cywilnego. Do wniosku należy dodać uzasadnienie. Oczywiście wybrane imię powinno być zgodne z zaleceniami przygotowanymi przez RJP, ale ostateczna decyzja znowu należy do urzędnika i wszystko jest możliwe. Bardziej restrykcyjne przepisy dotyczą nazwisk, ale o tym już niedługo.
6. Parę zasad
Każdy ma preferencję dotyczącą brzmienia swojego imienia i ma prawo tę preferencję egzekwować. Przykładowo jeśli Alicja woli swoje pełne imię od zdrobnienia Ala, to RiGCZ i grzeczność nakazuje, byśmy zwracali się niej “Alicja”. Jeśli imię czyjejś osoby jest trudne do wymówienia, to możemy to zasygnalizować i przeprosić, że będzie nam się ono myliło, nie prośmy o podanie prostszej wersji lub co gorsza jakiegoś europejskiego imienia. Czasem obcokrajowcy używają łatwiejszych do wymówienia imion, ale to jest jedynie ich wybór. Używanie deadname’u lub pytanie się o to imię to skrajny nietakt, nawet jeśli jest to wciąż oficjalne imię w dokumentach. Zresztą to samo dotyczy osób, które na drodze administracyjnej zmieniły imię. Wyśmiewanie się z czyichś imion to brak szacunku, nic nam do czyichś wyborów i wyśmiewając się z czyjegoś imienia nikomu nie robimy dobrze. W polszczyźnie są imiona o symbolicznym znaczeniu w kulturze np. Brajan/Brian, Karina czy Janusz. Trochę współczuję nosicielom tych imion, bo nie są niczemu winni. I ja używałam Seby czy Kariny/Karyny opisując jakąś grupę społeczną, ale w pewnym momencie zastanowiłam się, czemu to robię, czy czasem nie po to, by poczuć się lepsza? W moim przypadku wychodził ze mnie klasizm. Może są konteksty, kiedy można użyć tych imion-symboli w sposób nieobraźliwy, ale nie przychodzi mi taki do głowy. Swoją drogą, to bardzo ciekawe, że jakieś stereotypy wiekowe czy klasowe mają w polskiej kulturze swoje imiona (Brajan to raczej małe dziecko, Janusz to mężczyzna po 50.). Ciekawa jestem czy gdzieś indziej to również tak funkcjonuje, ponieważ jedyne, co mi przychodzi do głowy to Karen z USA czy słownik inceli.
Katalog imion używanych w polsce jest olbrzymi, do tego dochodzą bardziej lub mniej kreatywne zdrobnienia. W polszczyźnie istnieją zalecenia dotyczące imion, jednak jak spisy pokazują, niemało osób otrzymuje niestandardowe imię. Imiona to część naszej tożsamości i niosą ze sobą ogromny ładunek emocjonalny, dlatego decyzje co do formy czy zmiany imienia należy respektować.
Linki:
Zalecenia dla urzędów stanu cywilnego
Opinie Rady Języka Polskiego o imionach
Imiona osób żyjących – pierwsze imiona żeńskie
Imiona osób żyjących – drugie imiona żeńskie
Imiona osób żyjących – pierwsze imiona męskie
Imiona osób żyjące – drugie imiona męskie
Imiona nadawane dzieciom w pierwszej połowie 2020 roku – imię pierwsze
Imiona nadawane dzieciom w pierwszej połowie 2020 roku – imię drugie
Słowniki:
Słownik imion, red. A. Janowa&A. Skarbek, Ossolineum 1991.
Językozaur 