Powiedz mi jak się nazywasz, a powiem Ci skąd jesteś. O nazwiskach

Tytuł jest trochę clickbaitowy i dotyczy  tylko połowy tego wpisu. W następnej  chciałabym odnieść się do kilku kwestii związanych z nazwiskami. Poza kwestiami administracyjnymi poruszam temat typowo polski, czyli odmiany nazwisk, i typowo czeski, czyli nazwisk kobiet.

Nazwiska w Polsce

Obowiązek posiadania nazwisk w Polsce wprowadzili zaborcy, ale nazwiska istniały oczywiście wcześniej, znamy przecież z historii Potockich, Radziwiłłów czy Sobieskich. Niemniej nie każdy nazwisko posiadał i nie każdy przydomek funkcjonował tak, jak współczesne nazwisko.

Z najstarszych zabytków języka polskiego wiemy, że ludzie identyfikowali się często za pomocą imion ojców, np. Miłosz syn Bogusława, którego moglibyśmy nazwać też Miłoszem Bogusławowicem lub Bogusławowiczem. Nie jest to jednak nazwisko, ponieważ nie było przekazywane z pokolenia na pokolenie. Mało tego i przydomek Miłosza mógł się zmienić, dajmy na to, że Miłosz na skutek nieszczęśliwego wypadku okulał i od tego czasu złośliwi sąsiedzi zaczęli go nazywać Miłoszem Chromym.

Nazwiska były potrzebne głównie szlachcie do określania ich posiadłości. Jeśli szlachcić zarządzał wsią Dąbrowy, to nazywał się Dąbrowski. Tutaj chciałabym obalić mit, jakoby końcówka -ski/ska czy -cki/cka świadczyła o pochodzeniu szlacheckim. To nie jest do końca tak. Owszem, końcówka -ski/ska czy -cki/cka była nobilitująca, ale zaczęli jej używać także mieszczanie i chłopi, więc ciężko stwierdzić, czy przodkowie Młynarskich zarządzali miejscowością Młyny czy byli młynarzami.

Niestety na podstawie samego nazwiska bez znajomości genealogii rodziny nie dowiemy się za wiele, ale nie kłamałam w tytule tego wpisu. Z pomocą przychodzi wyszukiwarka naziwsk stworzona na podstawie Słownika nazwisk używanych w Polsce na początku XXI wieku pod redakcją Kazimierza Rymuta (dane są oparte na bazie PESEL z 2002 roku). Łatwo stwierdzić na podstawie mojego rodowego nazwiska z którego województwa jestem:

Na podstawie nazwisk rodowych moich babć i prababć dochodzę do wniosku, że moi przodkowie nie dokonywali dalekich podróży:

Mapka oddaje też zróżnicowanie naziwsk w różnych rejonach Polski. Poniżej porównanie najczęstszych nazwisk prosto z Kujaw, czyli powiatu włocławskiego, i najczęstszych nazwisk ze stolicy Podkarpacia, Rzeszowa, skąd pochodzi mój mąż.

Rzeszów	powiat włocławski
Nowak	Lewandowski
Baran	Nowakowski
Mazur	Zieliński
Wilk	Woźniak
Woźniak	Kwiatkowski
Chmiel	Wiśniewski
Wróbel	Pawłowski
Krupa	Ziółkowski
Wójcik	Kamiński
Dudek	Pietrzak
Kuźniar	Jankowski
Zając	Jabłoński
Kowalski	Pawlak
Świder	Szymański
Sowa	Ciesielski
Ostrowski	Andrzejewski
Miąsik	Urbański
Wiśniewski	Grabowski
Zięba	Jóźwiak

Widzicie różnicę? W centralnej Polsce jest więcej nazwisk kończących się na -ski, ale zaskoczyło mnie, że w Rzeszowie popularne są nazwiska odzwierzęce (Baran, Wilk, Bąk, Sowa, Zięba).

Siła tradycji

Nie istnieją w Polsce żadne przepisy mówiące o tym, że kobieta zawierając związek małżeński musi przyjąć nazwisko męża. Nie ma też przepisu, który mówi, że mężczyzna nie może przyjąć nazwiska żony. Podobnie jest z nazwiskiem dziecka, rodzice mogą ustalić, po kim dziedziczy nazwisko. Można w końcu mieć nazwiska łączone, ale ich kolejność musi być taka sama, czyli kobieta nie może nazywać się Anna Wilk-Kowalska, a mężczyzna Tomasz Kowalski-Wilk. Muszą oboje nazywać się Wilk-Kowalska/i lub Kowalska/i-Wilk. Dziecko również może mieć łączone naziwsko.

Tradycja jest dość silna i to zdecydowanie częściej kobiety przyjmują nazwisko męża. Nie ma oczywiście w tym nic złego, to jest sprawa tylko i wyłącznie pary, ale dobrze by było gdyby zmianę nazwiska poprzedzała jakiś proces decyzyjny a nie presja tradycji. Jednak lub to nie jedyny sposób zmiany nazwiska. Można to zrobić na drodze administracyjnej, wystarczy złożyć wniosek z uzasadnieniem swojej decyzji.

Ciekawą uwagę dotyczącą nazwisk kobiet zawarła w swojej książce Brakująca połowa dziejów Anna Kowalczyk – kobiety zmieniają nazwisko rodowe, potem przecież mogą kilkukrotnie wyjść za mąż i przez to szukanie informacji o nich w archiwach jest utrudnione. Mam szczęście, że znam nazwiska swoich prababć i praprababć, ale widać po moim drzewie genealogicznym, że łatwiej prześledzić genealogię w linii męskiej niż w żeńskiej. 

Możemy zmienić nazwisko…

jeśli jest ono obraźliwe, ma formę imienia (np. ktoś nazywa się Andrzej Filip), zapis sprawia kłopoty, np. ktoś nazywa się Zamoyski,  lub z innych powodów  dobrze uzasadnionych we wniosku. Nie możemy zamienić nazwiska na nazwisko znanej osoby, tj. pan Andrzej Filip nie może nazywać się Andrzej Chopin, nie może też zmienić nazwiska na obraźliwe lub ośmieszające, np. Andrzej Psikutas. Z drugiej strony “znana osoba” czy “nazwisko obraźliwe lub ośmieszające” to dość subiektywna kategoria.

Odmiana polskich nazwisk

Ta część dotyczy głównie nazwisk męskich – jestem prawie stuprocentowo pewna, że jeśli Wasze nazwisko ma postać rzeczownika (np. Błaszczak, Wróbel) dostaliście kiedyś dyplom lub zaproszenie z niedomienionym nazwiskiem, np. Dyplom dla Tomasza Wróbel. Na grupce na Facebooku dotyczącej poprawnej polszczyzny spotkałam się z oburzeniem, że ludzie nie odmieniają nazwisk. Nieraz ta odmiana jest oczywista, a nieraz trudna i by uniknąć kłopotu ludzie nie odmieniają, cała filozofia. Dodatkowo często sami użytkownicy twierdzą, że ich nazwiska się nie odmieniają, więc bądź tu mądry. To jest niepoprawne, ale jest w uzusie i trudno się dziwić. Nie odbieram nikomu prawa do zdenerwowania się, gdy jego nazwisko zostanie przeinaczone lub źle odmienione, ale generalnie oburzenie, że “czemu Polacy nie odmieniają nazwisk” oznacza brak zrozumienia, że to jest naprawdę trudne.

Po pierwsze poprawnej odmiany nazwisk uczy się na studiach polonistycznych, nie uczymy się tego w szkole, może poza odmianą nazwiska Aleksandra Fredry na marginesie podręcznika. Po drugie nie każdy wie, gdzie szukać wzorów i zasad odmiany. Strona wskazana powyżej pozwala sprawdzić wzory odmiany polskich nazwisk.

O ile nazwiska w formie przymiotnikowej (np. Kowalski, Kwiatkowska) nie stanowią problemu, to nazwiska męskie w formie rzeczownika już tak. Problemem są na przykład nazwiska od nazw pospolitych z miękką odmianą (to jest karp, złowiłem karpia; to jest gołąb, widziałem gołębia). Można je odmianiać jak nazwę pospolitą, np. Rozmawiałem z panem Janem Karpiem lub odmieniać twardo – Widziałem Jana Karpa. Decyzja należy do osoby o naziwsku Karp. Nie wspomnę już, jak nieoczwista jest odmiana nazwisk obcych, ponieważ istotną rolę odgrywa wymowa, a przecież nie musimy wiedzieć, jak się czyta Rabelais czy Nagy. Przy nazwiskach szerzej znanych postaci pomóc może pomóc powszechnie dostępny słownik ortograficzny PWN, gdzie znajdziemy także zasady pisowni i odmiany nazwisk polskich i obcych.  Pomocny może być też specjalistyczny słownik I. Bartmińska, J. Bartmiński, Słownik wymowy i odmiany nazwisk obcych, [wyd. 3. rozszerzone] Bielsko-Biała 1997, więcej o odmianie naziwsk można znaleźć w książce Hanny Jadackiej Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia. 

Nazwiska kobiet w Czechach

W Polsce jest dość dużo swobody, inaczej niż w Czechach. Nie znam się na sprawach administracyjnych innych państw UE, ale przez dyskusję o nazwiskach kobiet, która miała miejsce przed kilkoma laty w Czechach, miałam okazją przyjrzeć się, jak to u nich wygląda.

Po pierwsze istnienie przepis o nazwiskach kobiet. Wiecie pewnie, że Czesi dodają do nazwisk, które nie mają formy słowiańskiego przymiotnika (czyli np. Kwiatkowska) końcówkę -ová, np. Merkelová, Harissová, Szydłová, itp. Wynika to z tego, że Czesi nie lubią mieć czegoś nieodmienionego, wszystko musi się odmienić. Po polsku możemy powiedzieć, że idę do Agnieszki Wróbel, ale dla Czechów to brzmi dziwnie.

Problem w tym, że i w polszczyźnie i innych słowiańskich nazwiskach wiemy, co końcówka -owa/ova historycznie oznacza – informuje o przynależności kobiety do rodziny mężczyzny o jakimś nazwisku. Te końcówki są współcześnie rzadko używane, a jeśli kobieta podpisuje się np. jako Kowalczykowa, to w dowodzie i tak ma Kowalczyk. Czescy językoznawcy zauwazają, że -ová (z długim a) wskazuje na cechę, a – ova (z krótkim a) na przynależność, niemniej czy to a jest krótkie czy długie, w świadomości wielu oznacza właśnie posesywność i dlatego nie wszystkim kobietom się ta końcówka podoba. Jeszcze bardziej irytujący jest fakt, że jest obowiązkowa. Nawet jeśli to mąż przejmuje nazwisko po żonie, np. Petr Havlíček żeni się z Janą Moravcovą i bierze jej nazwisko, to on będzie Petrem Moravcem, a nazwisko Jany będzie miało końcówkę –ová. 

Łaskawy ustawodawca przewiduje parę wyjątków, kiedy nazwisko kobiety może być bez –ová: jeśli jest cudzoziemką; jeśli jest obywatelką Czech i mieszka na stałe za granicą; jeśli jest obywatelką Czech ale jest innej narodowości (jest np. Polską z Zaolzia); jeśli partnerem lub partnerką obywatelki Czech jest cudzoziemiec lub cudzoziemka. Z tych czterech wyjątków korzystają też kobiety, które nie spełniają żadnego z powyższych warunków – jeśli zależy im na pozostawieniu nazwiska w wersji bez –ová, muszą kombinować i przekonywać urzędy. Na szalony pomysł, by dać Czeszkom wybór odnośnie do ich nazwiska, odzywają się głosy, że przecież to czeska tradycja i wszystko musi się odmieniać. 

Naprawdę rozumiem siłę przyzwyczajenia, z tym tylko że w czeskim są niedomienne imiona kobiet – Dagmar a Miriam oraz nieodmienne nazwiska, np. Janů czy Martinů i Czesi sobie z tym spokojnie żyją. Poza tym w życiu publicznym uczestniczą kobiety, których nazwiska się nie odmieniają, ponieważ urodziły się za granicą czy mają partnera/partnerkę cudzoziemca/cudzoziemkę i Czesi też sobie radzą. Ale danie kobiecie wyboru to za dużo.

Polskie przepisy dotyczące nazwisk dają sporo swobody, zdecydowanie więcej niż czeskie regulacje. Dość kłopotliwą kwestią wśród użytkowników polszczyzny jest odmiana nazwisk męskich w formie rzeczownika czy odmiana nazwisk obcych, na szczęście są dostępne źródła, które pozwalają sprawdzić odmianę polskiego nazwiska i zapoznać się z zasadami odmiany nazwisk obcych. Na podstawie naszych nazwisk możemy snuć jakieś przypuszczenia, skąd pochodzili nasi przedkowie, jednak bez znajomości genealogii ciężko dojść do jakichś wniosków. Pomocny może być odsetek ludzi o danym nazwisku na tysiąc mieszkańców.

Źródła

Wzory odmiany nazwisk znajdziecie w podręczniku Hanny Jadackiej: Jadacka, H. (2005) Kultura Języka Polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia. Wydawnictwo PWN. Warszawa

Linki

Regulacji dotycząca nazwisk kobiet w Czechach na stronie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych

O czeskich nazwiskach i w ogóle o czeskim języku z perspektywy genderowej lingwistyki przeczytacie na blogu doktorki Jany Valdrovej (niestety tylko po czesku)

Przystępnie o polskich nazwiskach przeczytacie w rozmowie ze świetną wykładowczynią, dr. Moniką Kresą