Czesi i klasy społeczne

Media często stawiają diagnozę, że społeczeństwo jest podzielone, najczęściej na dwie grupy, które najwzajem się wykluczają. Każdy, kto wyjdzie poza internet, wie, że społeczeństwo tak nie wygląda, a osoby z zacięciem socjologicznym dostrzegą mnóstwo niuansów. W polskich mediach takie nagłówki spotykamy często, podobnie jest w przypadku wielu państw, ale Czesi w 2019 roku zadali sobie pytanie, jak właściwie są rozdzieleni?

W 2018 roku w Czechach odbyły się wybory prezydenckie, zwyciężył w nich Miloš Zeman, ale druga tura była poprzedzona agresywną kampanią między nim a jego kontrkandydatem, Jiřím Drahošem. Wyniki wskazywały, że Drahoš zdobył dużą przewagę właściwie tylko w Pradze i za granicą, w większości krajów wygrał Zeman. Wtedy do czeskich medii powróciła narracja, że Czechy dzielą się na Pragę i resztę państwa. Kilkanaście miesięcy później okazało się, że podział jest bardziej skomplikowany i zawiera wiele niuansów. 

W 2019 z okazji trzydziestolecia Aksemitnej Rewolucji (czyli wydarzeń z 1989 roku, które doprowadziły do obalenia władzy Komunistycznej Partii Czechosłowacji), Český Rozhlas, publiczny nadawca radiowy, opublikował wyniki badania “Rozdzieleni wolnością” (Rozdělení svobodou). Zostało ono przeprowadzone wraz z grupą socjologów z Akdemii Věd (taka czeska Akademia Nauk), a inspiracją było brytyjskie badanie Great British Class Survey.

Dlaczego chcę Wam przybliżyć wyniki tego badania? Po pierwsze, dlatego, że nie słyszałam, żeby takie badanie odbyło się w jakimkolwiek innym państwie byłego bloku wschodniego i moim zdaniem dobrze wiedzieć, jak wygląda sytuacja społeczeństwa po reformie ustrojowej. Po drugie, uzmysłowiło mi ono wiele czynników, których wcześniej nie brałam pod uwagę w myśleniu o społeczeństwie. Czeskich realiów nie da się oczywiście przełożyć na polskie, niemniej czynniki, które Czesi wzięli pod uwagę są ciekawe. Trzecim powodem jest to, że wraz z dyskusją o proponowanych reformach w Polsce coraz częściej w mediach społecznościowych widziałam komentarze odnośnie do klasy, zwłaszcza fiksacji na temat klasy średniej. Dodatkowo polskie media lubią polaryzować, nie wspominając o dyskusjach internetowych. Na przykładzie tego czeskiego badania, chciałam Wam pokazać różne możliwe niuanse.

Badanie

Socjologowie opierali się na podejściu Pierre’a Bourdieu, które polega na tym, że nie bierzemy pod uwagę jedynie sytuacji ekonomicznej, ale również kapitał społeczny, czyli to, jakie ludzie mają więzi społeczne, czy np. możemy liczyć na ludzi w swoim najbliższym otoczeniu w razie trudnej sytuacji. Oprócz tego jest kapitał kulturowy, który w czeskim badaniu odgrywa mniejszą rolę, ale z grubsza chodzi o postawy, przedmioty materialne, które w danej społczności mają wartość kulturową (np. regał z książkami) czy wykształcenie.

Wyniki

Czeskie społeczeństwo zostało podzielone na sześć klas, nazwy klas są moim tłumaczeniem.

Zabezpieczona, umocowana klasa średnia (zajištěná střední třída)

22% osób mieszkających w Czechach zgromadziło duży majątek i ich kapitał ekonomiczny jest powyżej średniej, podobnie z kapitałem społecznym i kulturowym. W tej grupie znajdziemy osoby w średnim wieku, pracujące jako specjaliści w swoich dziedzinach. Niemniej ich zasoby są mniejsze niż u wschodzącej klasy kosmopolitycznej, jeśli chodzi o umiejętności potrzebne we współczesnym świecie. Większość osób wchodziła na rynek pracy w trakcie transformacji i brakuje im umiejętności informatycznych oraz znajomości języków obcych. Ich brak może ograniczyć szanse na bogacenie się, więc mimo dobrej sytuacji ekonomicznej, wcale nie jest pewne, czy to właśnie ta klasa przekształci się w klasę elit.

Wschodząca klasa kosmopolityczna (nastupující kosmopolitní třída)

12% osób mieszkających w Czechach ma wysoki kapitał społeczny i kulturowy, ale nie zdążyło zgromadzić majątku. Osoby w tej klasie pracują często w prestiżowych zawodach, mieszkają w miastach i mają wysokie dochody, ale są młode lub w średnim wieku i wiele z nich nie posiada jeszcze domów czy mieszkań, więc ich majątek jest niższy. Może też się to wiązać z trudną sytuacją na rynku nieruchomości – nieruchmości w miastach są zwyczajnie drogie. Nazwa tej klasy wskazuje, że chodzi o osoby o wyższym wykształceniu, które znają języki obce i mają umiejętności ICT (information and communications technology, technologie komunikacyjne i informatyczne), dzięki czemu mają szansę się bogacić. Według badaczy ta klasa stanowi zarodek czeskich elit.

Klasa tradycyjnie pracujących (tradiční pracující třída)

To klasa pracowników i pracownic fizycznych żyjących w małych miastach lub wsiach. Należy do niej 14% mieszkańców Czech. Osoby z tej grupy mają raczej dobrą i stabilną sytuację ekonomiczną, a zdecydowana większość posiada dom lub mieszkanie. Niemniej ich kapitał społeczny i kulturowy jest poniżej średniej: mimo tego, że mieszkają w małych miejscowościach nie wytworzyli stabilnych więzi społecznych oraz ich znajomość nowych technologii jest na niskim poziomie.

Klasa więzi lokalnych (třída místních vazeb)

Według badaczy ta klasa jest unikatowa dla Republiki Czeskiej. Należy do niej 12% osób mieszkających w Czechach. Charakteryzuje się ona dobrą sytuacją materialną i wysokim kapitałem społecznym. W tej grupie znajdziemy osoby starsze mieszkające na wsi. Ich dochody nie są wysokie, ale w związku z tym, że mieszkają w swoich domach czy mieszkaniach, a koszty życia są niskie, ich sytuacja ekonomiczna jest stabilna. Osoby z tej klasy mają dużą sieć kontaktów i mogą liczyć na swoją społeczność. Większość osób z tej grupy nie korzysta z internetu oraz niewiele wie o nowych technologiach.

Klasa zagrożona (ohrožená třída)

To osoby w różnym wieku mieszkające w miastach. Cechą charakterystyczną tej klasy jest niski kapitał ekonomiczny, natomiast kapitał społeczny jest ponadprzeciętny. Dzięki temu ostatniemu wiele osób z tej klasy ma szansę na polepszenie sytuacji, niemniej w połączeniu z niskim dochodem i niskim kapitałem kulturowym (brak znajomości języków, brak umiejętności ICT) wciąż pozostaje ona zagrożona. Do tej klasy należy 22% osób mieszkających w Czechach. Badacze określają tę klasę jako zapomnianą grupę, która nie nadąża za globalizacją. 62% tej grupy stanowią kobiety.

Klasa uboga (strádající třída)

Ta klasa charakteryzuje się brakiem żadnego kapitału. Znalazło się w niej 18% osób mieszkających w Czechach. Podobnie jak w poprzedniej grupie, i w tej przeważają kobiety (60%). Do tej klasy należą często emeryci, pracownice i pracownicy nisko płatnych zawodów oraz osoby bezrobotne, mieszkają oni w małych i średnich miastach, znajdujących się na terenach dotkniętych strukturalnymi problemami. O ile poprzednie grupy miały jakąś formę kapitału, o którą mogły się oprzeć, ta grupa nie ma żadnych zasobów na polepszenie swojej sytuacji. 

Pozostałe informacje

W tej części wybrałam z raportu kilka faktów, które wydały mi się szczególnie interesujące.

1. W Czechach nie ma elit. Nie oznacza to, że nie ma w ogóle osób, które mają wysokie kapitały ekonomiczne, społeczne i kulturowe, ale zwyczajnie tych osób jest zbyt mało, by wytworzyli oddzielną klasę. Według badaczy, takich ludzi jest ok 0,5%, czyli mowa tutaj o mniej niż 100 tys. osób.

2. Mieszkańcy*mieszkanki Czech nie ufają sobie nawzajem. Grupa badaczy zmierzyła również, jak rozkłada się zaufanie do współobywateli i instytucji. Zaskoczyło mnie, że jeśli chodzi o zaufanie międzyludzkie, to tylko wschodząca klasa kosmopolityczna ma wskaźnik powyżej 0, czyli raczej ufa ludziom. Najbardziej na minusie są osoby z klasy tradyjnie pracującej i osoby z klasy ubogie, czyli z tych grup z niskim kapitałem społecznym. Zaufanie do instytucji we wszystkich grupach jest poniżej 0.

3. Badacze zapytali w ankiecie również, jak respondenci wyobrażają sobie strukturę czeskiego społeczeństwa. Większość twierdzi, że są trzy klasy społeczne (niższa, średnia, wysoka), które nie mają ze sobą nic wspólnego. Zaraz potem plasuje się wyobrażenie, że jest garstka elit, i mała grupa ubogich, a między nimi jest większość społeczeństwa.

4. Większość określa siebie, że jest klasą średnią. Badacze zapytali, do jakiej grupy respondenci by się przydzielili. Przedstawiciele każdej z klas wybierali głównie klasę średnią. Poza tym mieli do wyboru klasę niższą, średnią niższą, średnią wyższą i  wyższą.

5. Badanie “Rozdzieleni wolnością” miało też na celu pokazać, że czeska społeczność nie jest tak spolaryzowana, jak to przedstawiają media. Dlatego zapytali respondentów o stosunek do grupy społecznych, które często pojawiają się w medialnych dyskusjach i polaryzują debatę. Wybór grup społecznych dużo mówi o czeskim społeczeństwie: zapytano o stosunek do osób uzależnionych od narkotyków, Muzułamnów, Romów, Ukraińców, osób o innym kolorze skóry, osób o przeciwnych poglądach politycznych, obcokrajowców z państw zachodnich. Najbardziej uprzedzone są osoby z klasy tradycyjnie pracującej oraz klasy ubogiej. Natomiast grupą co do której najwięcej osób jest uprzedzonych są osoby uzależnione od narkotyków.

Na zakończenie

Wyniki badań przedstawiono pod koniec 2019 r., ale  Český Rozhlas wykorzystuje je do kolejnych ankiet. Niedawno dziennikarze przeprowadzali wywiady z przedstawicielami poszczególnych klas i ich stosunkiem do kryzysu klimatycznego. Przy okazji słuchacze mogli posłuchać historii awansu społecznego. Starsza kobieta z klasy ubogiej (tej, która nie ma żadnego kapitału) dostała mieszkanie socjalne od miasta, dzięki czemu jej sytuacja się ustabilizowała i mogła nawiązać sieć kontaktów, tym samym zyskała kapitał społeczny.

Badanie pokazało, że czeska społeczność jest bardziej skomplikowana niż zakładano, dzieli ją szereg niuansów i niekoniecznie są to preferencje polityczne, ale zasoby ekonomiczne, socjalne i kulturowe. 

Bibliografia:

Daniel Prokop, Paulína Tabery, Martin Buchtík, Tomáš Dvořák, Matouš Pilnáček, 2019 Rozdělění svobodou. Česká společnost po 30 letech. Radioservis a.s., Praha