Jak pisać, by nie powielać krzywdzących stereotypów. Zestaw poradników do języka włączającego

Język włączający to nie jest coś, co przychodzi naturalnie i przyswajamy go przez osmozę. Już sam fakt, że zauważymy, że sposób mówienia o kimś lub o czymś jest krzywdzący wymaga wiedzy i refleksji. Poza tym, krzywdzący język dotyczy wielu zjawisk z różnych obszarów – od pisania o przerywaniu ciąży do podpisywania fotografii z Afryki. To całkiem normalne, że nie znamy się na każdej dziedzinie.

Język włączający wymaga ćwiczeń i tego, byśmy na chwilę zastanowili się, jak mówiliśmy, pisaliśmy czy czytaliśmy do tej pory np. o wspomnianej Afryce czy o aborcji. To jest trudne i  bardzo dobrze zdaję sobie z tego sprawę. W mediach czy w szkole byliśmy karmieni kolonialną czy patriarchalną narracją i dekonstruowanie tego może nie być łatwe. Tym cenniejsze są poradniki, jak pisać, by nie powielać krzywdzących stereotypów. Jestem bardzo wdzięczna wszystkim osobom autorskim za ich przygotowanie.

W związku z różnorodnością zjawisk, w stosunku do których używany język jest niesprawiedliwy, postanowiłam zebrać w jednym miejscu poradniki, na które natrafiłam i które są dostępne w internecie za darmo, są do pobrania i można z nich korzystać offline. Nie wyczerpują one oczywiście wszystkich tematów, mam nadzieję, że będę tę listę stopniowo aktualizować.

1. Chcę pisać o aborcji bez stygmy. Poradnik dla osób pracujących w mediach

Poradnik dostępny na stronie Aborcyjnego Dream Teamu tłumaczy nie tylko język, ale również przekaz wizualny (grafiki czy obrazy). W punktach podaje jakich grafik i jakich sformułowań nie używać, jak je zastąpić. To wszystko okraszone jest zwięzłym wytłumaczeniem. W poradniku zalecenia są ściśle sprzężone z edukacją i przede wszystkim obalaniem mitów na temat przerywania ciąży. Poradnik dostępny jest od 2019 roku, autorkami są Justyna Wydrzyńska, Karolina Więckiewicz, Natalia Broniarczyk, Kinga Jelińska.

2. Jak mówić o większości świata. Rzetelna edukacja o krajach globalnego południa.

Poradnik przygotowany przez Polską Akcję Humanitarną jest skierowany teoretycznie do uczniów*uczennic, ale nie każda osoba miała pewnie możliwość uczestniczyć w warsztatach antydyskryminacyjnych. Ja sporo z niego wyciągnęłam, ponieważ owszem, mam za sobą lektury traktujące o kolonializmie i wiedziałam, jak NIE mówić, ale nie zwracałam uwagi, jak dobrze podpisywać zdjęcia czy jak pisać, by umieszczać problem w szerszym kontekście i nie ulegać stereotypom. Poradnik zawiera zestaw dobrych i złych praktyk, osoby przygotowujące lekcje i warsztaty znajdą w nim również propozycje ćwiczeń. Autorkami publikacji są Dorota Moran, Gabriela Lipska-Badoti, Agnieszka Kochanowicz oraz Marcin Wojtalik.

3. Dobrze robię mówiąc z głową

Bardzo lubię tę broszurę. Została przygotowana przez koło naukowe My Gender na SWPS. Nie znajdziemy tam konkretnie wyszczególnionych rad, czego nie pisać i czego nie mówić, ale ćwiczenia, których głównym celem jest uwrażliwienie na język i jego niuanse. Broszura jest napisana bardzo prostym i jasnym językiem (sama bym chciała tak pisać), i jest według mnie dobrym dowodem, że  inkluzywny zapis z podłogą “_”. np. przygotowałyśmy_liśmy nie wpływa negatywnie na przejrzystość tekstu. Do czego służy ta podłoga, dowiecie się z pierwszych stron poradnika. Osobami autorskimi są: Marysia Doleżych, Szymon Chmielewski, Kamil Kuhr, Diana Krzyżanowska oraz Kaylee Luong.

4. Poradnik jak mówić i pisać o grupach mniejszościowych

W powstanie poradnika ze strony etykajezyka.pl zaangażowani są członkowie Rady Języka Polskiego oraz członkowie różnych fundacji (m.in. fundacji Ocalenie oraz Afryka Inaczej). Poradnik porusza szerokie spektrum tematów, bardziej szczegółowo zostało omówione m.in. jak pisać o migrantkach*migrantach czy o osobach LGBT+. Każda część zawiera na skrótowe informacje, jakich zwrotów używać, a których lepiej unikać, oraz szersze wyjaśnienie. Redakcją poradnika zajęli się Andrzej Jędrzejczak i Anna Bodnar.

Zdaję sobie sprawę, że ta lista nie jest wyczerpująca i nad wieloma kwestiami się tutaj nie pochyliłam. Nie dodałam tutaj poradników o tym, jak mówić i pisać o chorobach psychicznych czy jak nie powielać stereotypów odnośnie do niepełnosprawności. Mam dostęp do internetu i mogę wyszukać odpowiednie hasła, natomiast weryfikacja tych poradników zajmuje czas. Przykładowo, w jednym z poradników o tym, jak zwracać się do osób z niepełnosprawnościami, znalazłam słowo karzeł. To zdecydowanie zaważa na wiarygodności takiej publikacji.

[aktualizacja, 27.08.21.]

5. Jak pisać i mówić o uchodźcach. Poradnik dla dziennikarzy i dziennikarek autorstwa Mateusza Adamczyka i Sylwii Czubkowskiej

Temat poradnika jest dla mnie podwójnie ważny. Początek moich zainteresowań wielojęzycznością i socjolingwistyką jest związany z pracą z uchodźczyniami, uchodźcami oraz imigrant*kami. Co w poradniku mi się szczególnie podoba, to odwołanie do dobrych praktyk osób dziennikarskich z państw, które ten temat przerabiały już wcześniej. Oprócz zwracania uwagę na to, co w mojej opinii już się pojawiało często, czyli metafory wody i wojny oraz przymiotnika „nielegalny”, autor i autorka poruszli kwestię, którą do tej pory widziałam jedynie w artykułach naukowych. Chodzi o termin „kryzys uchodźczym” i to, że ta nazwa przenosi winę na osoby ubiegające się o azyl. W artykułach, które czytałam, bardzo często pojęcie „migration crisis” jest pisane w cudzysłowie lub z poprzedzającym „so-called”, czasem jest sugerowane, że to jest kryzys procedur unijnych czy kryzys zarządzania tymi procedurami. Dodatkowo pojawia się słowniczek pojęć z związanych z uchodźstwem i migracją oraz wskazanie, jak znaczeniowo naładowane są różne terminy i kiedy ich należy używać.

Jestem pewna, że większość czytelniczek*czytelników jest wrażliwymi i empatycznymi osobami, ale często nieświadomie powielamy obraźliwe czy zwyczajnie głupie stereotypy. Dlatego poradniki są potrzebne. Empatycznego języka się uczymy i dobrze, że materiały pomocnicze są dostępne. Po pierwsze dają konkretne rady, po drugie, rozprawiają się z mitami utrwalonymi w narracji.