Wspomnień czar czyli słowa roku

Leksykografowie czy to w ramach uniwersytetu, czy w ramach jakiegoś wydawnictwa co roku ogłaszają wyniki głosowania na słowo roku. W Polsce słowo roku wybieramy od 2011, czyli całkiem od niedawna. Słowa o dotyczą tematów szeroko dyskutowanych w mediach, w języku polskim to najczęściej rzeczowniki i przymiotniki. 

Po co w ogóle wybieramy słowo roku? Po pierwsze to dobre podsumowanie medialnego dyskursu minionego roku i wskazanie najbardziej palących kwestii. W zeszłym roku 2019 internauci głosowali na skrótowiec LGBT, natomiast kapituła wybrała klimat, a LGBT znalazło się na drugim miejscu. Drugim powodem jest zwrócenie uwagi, jak słowa zmieniają znaczenie i w jakich kontekstach się pojawiają. Dobrze to widać na przykładzie LGBT – kiedy polszczyzna zapożyczała ten akronim z angielskiego nikt nie myślał, że będzie funkcjonował również w wyrażeniu ideologia LGBT.

Polskie słowa roku to słowa klucze używane w polskiej prasie, które ustala się na podstawie frekwencji, konkretniej w czterech największych polskich dziennikach “Rzeczpospolitej”, “Gazety Wyborczej”, “Dziennik. Gazeta prawna” i “Polska. The Times”, jak widzicie wykluczono z tego prasę bulwarową i religijną. Kiedy spojrzymy na słowa roku od 2011 możemy się domyślić, o czym dyskutowano w poprzednich latach:

2011: słowem roku została prezydencja, na drugim miejscu znalazł się kryzys, na trzecim katastrofa i krzyż. Wyróżnione zostały Jak życ?, kibol, w budowie i wybory.

2012: kapituła wybrała parabank na słowo roku (to czasy afery z Amber Gold). Wyróżnione słowa to: kryzys, leming, ministra, trotyl i zamach.

2013: gender zostało słowem roku, kapituła wyróżniła również ekspert, Euromajdan, janosikowe, podsłuch i tęcza. Muszę powiedzieć, że gender dobrze pokazuje, po co istnieje plebiscyt na słowo roku. Widać tutaj dobrze, że znaczeniami słów można z powodzeniam i łatwością manipulować tak, by niewinne zapożyczenie reprezentowało bliżej nieokreśloną ideologię.

2014: kapituła ogłosiła kilometrówkę słowem roku, dodatkowo zostały wyróżnione słowa taśmy i procedury oraz słowa związane z wojną w Ukrainie zielone ludziki i separatysta.

2015: zarówno kapitała jak i internauci wybrali słowo uchodźca. Wyróżnione zostały smog, JOW, trybunał, frankowicz i bankster.

2016: w tym roku wybrano trybunał, wyróżniono brexit, edukację, demokrację, dobrą zmianę, miłosierdzie, piećset plus, czarny protest, suweren.

2017: puszcza została słowem roku, a obok niej wyróżnione były smog, sąd i konstytucja.

2018: konstytucja została wybrana zarówno przez kapitułę, jak i przez internautów. Kapituła wraca też do przyznawania miejsc. Na drugim miejscu znalazło się szumidło a na trzecim – smog. Oprócz tego wyróżniono niepodległość, klimat, dzban, ruch miejski, protest i siatkówka.

2019: pierwsze miejsce zajęło klimat, na drugim miejscu znalazł się akronim LGBT, a na trzecim feminatyw. Wyróżniono też hulajnogę, nauczyciela, smog i wolne sądy.

2020: kapituła i językoznawcy stwierdzili, że koronawirus powinien zająć pierwsze miejsce, a drugie kobieta/kobiety. Kapituła stwierdziła, że pandemia zasługuje na trzecie miejsce, a internet wybrał apostazję.

Od 2014 r. oprócz językoznawców słowo roku wybierają także internauci. Uważam, że to dobry krok kapituły, ponieważ zaangażowanie użytkowników języka przekłada się na refleksję nad językiem. Sama głosując na jakieś słowo wielokrotnie się zastanawiałam, które z nich najlepiej podsumowuje dany rok. W plebiscycie można głosować na uprzednio wybrane słowa-klucze, nie ma opcji, żeby zgłaszać swoje propozycje, jak w przypadku plebiscytu na Młodzieżowe Słowo Roku. Słowa wybrane w plebiscycie internetowym, jak i te wytypoweane przez językoznawców możecie sprawdzić tutaj.

Językoznawcy podają nie tylko słowa roku, ale również słowa o wyższej niż zazwyczaj frekwencji w danym miesiącu, tygodniu, czy nawet dniu. W styczniu 2020 dominowało słowo epidemia, a w czerwcu 2020 głosować i rasizm, natomiast słowami o wysokiej kluczowości w ostatnich tygodniach 2020 były stok (narciarski), rozporządzenie i święta. Wszystkie słowa tygodnia i miesiąca sprawdzicie na stronie www.slowanaczasie.uw.edu.pl. Słowa dnia z kolei możecie sprawdzić tutaj. Wybierane są na podstawie tekstów z siedmiu ogólnopolskich dzienników za pomocą specjalnej miary statystycznej (dla zainteresowanych autorzy powołują się na ten tekst). Na przykład w minioną niedzielę 03.01. częściej niż zazwyczaj pojawiały się słowa szczepienie, zaszczepić, celebryta i kolejność. Czyżby prasa omawiała niewyjaśnione okoliczności szczepienia aktorów? Sprawdzałam losowo różne dni poprzedniego roku i koronawirus czy pandemia zdecydowanie dominowały.

Pandemia odbiła się również na słowach roku w innych krajach. Dla porównania słowa wybrane w kilku innych państwach:

Australia

Australia podzieliła swoje słowa na pandemiczne i niepandemiczne. Wśród niepandemicznych internauci wybrali Karen czyli prześmiewcze określenie na białą roszczeniową kobietę, z kolei organizatorzy konkursu wybrali doomscrolling oznaczające przewijanie (scrollowanie) ekranu smartfona, żeby czytać złe wiadomości.

Austria

Obok spodziewanej Corony słowem roku zostało Babyelefant, który oznacza minimalny dystans, jaki powinni zachować ludzie w czasie pandemii. Nie pomyślałabym, że dystans można mierzyć w słoniątkach.

Białoruś

W Białorusi wybrane zostało Жыве (żywie) znane ze sloganów жыве беларусь (Żywie Biełaruś).

Dania

Czy samfundssind będzie nowym hygge? Duńska Rada Języka wybrała słowo, które niesie otuchę, oznacza bowiem poczucie społecznej solidarności i na angielski jest tłumaczony jako community spirit.

Niemcy

Towarzystwo Języka Niemieckiego w niedalekim Wiesbaden jest strasznie nudne, więc do przewidzenia było, że Corona-Pandemie będzie słowem roku. Towarzystwo wyróżniło 10 słów, na dziesiątym miejscu znalazło się das Gendersternchen (gwiazdka genderowa, czyli * w słowie Lehrer*in). Towarzystwo w dalszym ciągu myśli, że gwiazdka służy do oddzielania formy męskiej od żeńskiej. Niech ktoś im powie, że istniają osoby niebinarne.

Rosja

W Rosji słowem roku zostało обнуление (obnulenie), czyli ‘wyzerowanie’ i odnosi się do wyzerowania kadencji, by Putin mógł ponownie startować w wyborach.

Wielka Brytania

Redakcja Oxford Dictionaries stwierdziła, że rok 2020 był bezprecedensowy, więc nie wybierze jednego słowa. W raporcie Words of Unprecedented Year znalazły się głównie słowa pandemiczne, m.in. coronavirus ‘koronawirus’, flatten the curve ‘wypłaszczanie krzywej’, czy  easing ‘luzowanie obostrzeń’.

USA

American Dialect Society też nie zaskoczyło i wybrało na słowo roku COVID. Z kolei redakcja Webster’s Dictionary zdecydowała, ze słowo pandemia najlepiej podsumowuje ten rok. Przedstawiono również słowa poszczególnych miesięcy, w styczniu 2020 był to koronawirus, w marcu mamba – słowo związane z Kobem Bryantem którego nazywano czarną mambą, w październiku słowem miesiąca zostało icon odnoszące się do Ruth Bader Ginsburg.

Rok 2020 pokazuje, że zbiorowo przeżywamy pandemiczną sytuację i różnie nazywamy zjawiska z nią związane. Absolutnie rozczulił mnie austriacki Babyelefant, podoba mie się również duński samfundssind, bo chociaż jest to słowo pandemiczne, to ma przecież dobre konotacje. Polskie słowa roku przypominają o wydarzeniach i debatach, które wciąż są obecne, bo przecież klimat, LGBT czy gender wciąż sie trzymają, a ich znaczenia są wypaczane (np. klimat przedstawiany jako pogoda czy LGBT i gender jako ideologia).

Bibliografia:

Informacje odnośnie do słów roku znajdziecie na http://www.slowanaczasie.uw.edu.pl/ w zakładce słowa roku. Tam też możecie przeczytać komentarze ekspertów i ekspertek.

Dodatkowo korzystałam z publikacji prof. Marka Łazińskiego, Słowa klucze prasy polskiej. Słowa dnia i roku UW. Zdaje się, że nie była publikowana w żadnym piśmie, ale dostępna jest na stronie http://www.slowanaczasie.uw.edu.pl/ w zakładce publikacje lub tutaj.

O słowach dniach wszystko znajdziecie na stronie http://slowadnia.clarin-pl.eu/.