Wietnamska nastolatka, której dawałam korepetycje z polskiego, złościła się na rodziców, że mówią w domu po wietnamsku, kiedy powinni mówić po polsku, bo tak zaleciła jej nauczycielka polskiego. Polka żyjąca w Niemczech decyduje się nie rozmawiać ze swoim dzieckiem po polsku, żeby szybciej opanowało niemiecki. Podobną decyzję dotyczącą węgierskiego podejmuje Węgierka żyjąca w Austrii. „Tureckiego się nie uczy, go się zapomina” pisze Kübra Gümüsay w felietonie w taz. W Kapsztadzie angielskojęzyczna nauczycielka wskazuje badaczce ucznia, który według niej nie potrafi mówić. Chłopiec pochodzi w domu, w którym się mówi isiXhosa, ale nie zna angielskiego.
Był kiedyś taki subreddit What’s classy when you’re rich but trashy when you’re poor? Wiele osób wymieniało picie w ciągu dnia, niepłacenie podatków, kupowanie ciuchów z drugiej szafy. Ja bym dodała do tego wielojęzyczność. A ten tweet podsumowuje idealnie dwa dyskursy dotyczące wielojęzyczności.
Byłam zdziwiona, kiedy na seminarium dowiedziałam się, że wielojęzyczności może być przez kogoś uznana za problem, przecież znajomość języków jest ważna i promowana. I to jest do pewnego stopnia prawda, zwłaszcza, gdy jak księżniczka Charlotte uczymy się dużego oficjalnego języka w kontrolowany sposób, czyli pod okiem nauczyciela. (Księżniczka Charlotte nie jest niczemu winna, bardzo fajnie, że się uczy drugiego języka i życzę jej powodzenia, poza tym nie wszyscy imigranci są biedni, chodzi tutaj o odzwierciedlenie dwóch różnych sposóbów postrzegania wielojęzyczności i o fakt, że języki mniejszości są często dyskryminowane).
Języki imigranckie
Jako problem postrzegana jest sytuacja, kiedy w domu ty i twoja rodzina posługujecie się innym językiem niż język większości, a dodatkowo ten język nie należy do dużych języków europejskich. Wtedy nauczyciel_ka, pewnie w dobrej wierze, zaleci nieużywanie języka dziedziczonego w domu, bo przeszkadza w nauce języka większości. Tego doświadczyła wietnamska nastolatka, której dawałam korepetycje. Moja uczennica miała dużo lepiej opanowany wietnamski niż polski, w tym języku czuła się swobodnie i umiała lepiej wyrazić swoje myśli, wietnamski był (pewnie wciąż jest) częścią jej tożsamości. Nie wyobrażam sobie, jak mogła się poczuć, kiedy język, który był jej głównym środkiem komunikacji, został uznany za wadę i problem. Nie mówiąc już o tym, że nikt nie ma prawa ingerować w politykę językową rodziny, a dodatkowo sugerować, że jakiś język przeszkadza w nauce. Podobne doświadczenia zresztą mają dzieci z polskim tłem językowym w Niemczech (Pułaczewska 2017).
Stowarzyszenia polonijne organizujące lekcje polskiego w Niemczech wciąż walczą z przekonaniem, że nauka polskiego będzie problemem w niemieckiej szkole, że dziecko nie przyswoi sobie dobrze języka większości i poza tym dwa języki to za dużo. No właśnie nie. Wraz z rozpoczęciem nauki w szkole to język większości staje się tym dominującym, nauka polskiego i tak odbywa się najczęściej przez pryzmat niemieckiego i staramy się na lekcjach wykształcić wrażliwość językową poprzez porównywanie obu języków i ich rejestrów.
Języki imigranckie są postrzegane przez wielu nauczycieli jako problem, co udowadnia badanie przeprowadzone wśród nauczycieli flamandzkich szkół publicznych (Strobbe et al. 2017) . Badacze przeanalizowali dane ilościowe i zauważyli związek między tolerancją dla innych języków niż język niderlandzki a liczbą uczniów posługującą się językami mniejszości. Okazuje się, że w szkołach mieszanych, gdzie liczba uczniów posługujących się niderlandzkim jest zbliżona do liczby uczniów używających języków mniejszości, poziom tolerancji dla wielojęzyczności jest większy niż w placówkach, w którym dominują uczniowie z językiem większości lub mniejszości. Jakościowa analiza z kolei wskazuje na to, że nauczyciele nie są przygotowani na nauczanie osób, które posługują się innym językiem niż niderlandzki, a ich podejście do wielojęzyczności jest zakorzenione w paradygmacie monolingwalnym.
Nie dziwi mnie to i to nie jest tak, że nauczyciele są nietolerancyjni. Często są pozostawieni sami sobie bez żadnych narzędzi i z niską pensją. Poza tym przygotowane programu, który by uwzględniał różne kompetencje językowe uczniów nie leży w gestii jednego nauczyciela, wymaga dużo bardziej systemowych rozwiązań.
Języki autochtoniczne i polityka kolonialna
Słyszałyście może kiedyś o isiXhosa? To ten język z mlaskami z rodziny Bantu, mlask występuje w samej nazwie języka (jak wymawia się część mlasków i samą nazwę Xhosa znajdziecie w tym filmie). Szacuje się, że językiem Xhosa posługuje się ok. 11 miliona ludzi, jest jednym z oficjalnych języków w RPA i Zimbabwe. W artykule What counts as a language in South African Schooling (McKinney et al, 2015) autorki opisują, jak nauczyciele powielają jednojęzyczny i kolonialny paradygmat. Badanie przeprowadzone było w szkole, gdzie językiem instrukcji jest angielski. Jedna z angielskojęzycznych nauczycielek wskazała badaczce jednego z uczniów i powiedziała, że nie potrafi mówić. Uczeń pochodził z domu, w którym rodzice posługują się właśnie isiXhasa. Nauczycielka nawet nie powiedziała, że nie umie angielskiego, ona zredukowała jego zasoby językowe do zera, a swój własny język zrównała z możliwością i umiejętnością komunikacji.
Wydawałoby się, że języki autochtoniczne są w lepszej sytuacji niż imigranckie, bo często są chronione prawnie i mają jakiś gwarantowany status (np. isiXhosa ma status oficjalnego języka państwowego, a kaszubski ma status języka regionu), niemniej polityka kolonialna szła w parze z językowym ludobójstwem (linguisitc genocide) i paradygmatem jednojęzycznym. Niedawno Karolina Kania w podkaście Dział Zagraniczny wspominała, że Kanakowie w Nowej Kaledonii byli karani za posługiwanie się swoimi językami dziedziczonymi. Podobną relacje przeczytamy w reportażu Joanny Gierak-Onoszko 27 śmierci Toby’ego Obeda – w placówce, w której przebywał tytułowy bohater, dzieci były karane za posługiwanie się inuktitut. Mimo że jest wiele ruchów działających na rzecz rewitalizacji języków, to możemy sobie jedynie wyobrazić, jakie szkody wyrządziła kolonialna polityka językowa i jak wiele języków straciliśmy.
Dwa dyskursy dotyczące wielojęzyczności dobrze się zakorzeniły w myśleniu o językach i są powielane. Przypomnijmy, że jeszcze w latach 70. uważano, że dwa języki prowadzą do schizofrenii. Z perspektywy Europy z jednej strony mamy Unię Europejską, która promuje swoją wielojęzyczność, z drugiej strony egzekwowanie swoich praw językowych wciąż wymaga od mniejszości imigranckich czy użytkowników języków autochtonicznych wiele wysiłku. Zadaniem badaczy jest wskazywać na rozwiązania, i właśnie temu poświęcę następny wpis. Jestem przekonana, że różnorodność językowa będzie wzrastać ze względu na migrację klimatyczną, więc to całkiem dobry czas, by zapoznać się z metodami uwzględniającymi wielojęzyczność.
Bibliografia:
Laakso, J., Sarhimaa, A., S. Spilipoulou Akermark S., Toivanen R. (2016)Towards Openly Multilingual Policies and Practices. Assessing Minority Language Mainenance across Europe. Bristol, Buffalo, Toronto: Multilingual Matters.
McKinney, C., Carrim, H., Marschall, A. ,Layton, L. (2015) What counts as a language in South African Schooling? Monoglossic ideologies and children’s participation. AILA Review. 28. 10.1075/aila.28.05mck.
Pułaczewska, H. (2017) Wychowanie do języka polskiego w Niemczech na przykładzie Ratyzbony. Łódź: Primum Verbum
Strobbe, L., Van Der Wildt, A., Avermaet, P., Van Gorp, K., Branden, K., Van Houtte, M. (2017). How school teams perceive and handle multilingualism: The impact of a school’s pupil composition. Teaching and Teacher Education. 64. 93-104. 10.1016/j.tate.2017.01.023.
Eure Heimat is unser Albtraum (2019) F. Aydemir, H. Yaghoobifarah (eds.), Berlin: Ullstein Buchverlage
Językozaur 